สติปัฏฐาน 4

ตามแนวทางของ

หลวงพ่อจรัญ วัดอัมพวัน จ.สิงห์บุรี

1. กำหนดกาย             (กายานุปัสสนา สติปัฏฐาน)
2. กำหนดเวทนา         (เวทนานุปัสสนา สติปัฏฐาน)
3. กำหนดจิต               (จิตตานุปัสสนา สติปัฏฐาน)
4. กำหนดธรรม           (ธัมมานุปัสสนา สติปัฏฐาน)

การกำหนดกาย   

คือการกำหนดอิริยบท 4 ได้แก่ ยืน เดิน นั่ง นอน ดังนี้

1.     การยืน  วิธีปฏิบัติ ให้ยืนตรง ยกมือไขว้หลัง มือขวาจับมือซ้ายวางไว้ตรงกระเบนเหน็บ หน้าตรง หลับตา สติจับอยู่ที่ศีรษะ กำหนดว่า “ยืนหนอ” 5 ครั้ง แต่ละครั้งแบ่งเป็นสองช่วงช่วงแรก คำว่า “ยืน” จิตวาดมโนภาพร่างกายจากศีรษะลงมาหยุดที่สะดือ คำว่า “หนอ” จากสะดือลงไปปลายเท้า แล้วกำหนดขึ้น เมื่อว่า “ยืน” จิตวาดมโนภาพร่างกายจากปลายเท้าขึ้นมาที่สะดือ เมื่อกำหนดว่า “หนอ” จากสะดือขึ้นไปบนศีรษะ กลับไปกลับมา จนครบ 5 ครั้ง   ขณะนั้นให้สติอยู่ในกาย อย่าให้อกไปนอกกาย เสร็จแล้วลืมตา ทอดสายตาไปข้างหน้าประมาณ 1 วา สติจับอยู่ที่เท้าเตรียมพร้อมที่จะเดิน

2.     การเดินจงกรม เมื่อกำหนด “ยืนหนอ” 5 ครั้งแล้ว จึงตั้งต้นเดินจงกรม หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า เดินสมาธิ การเดิน จงกรม มี 6 ระยะ คือ

1. ระยะที่หนึ่ง    กำหนดว่า “ขวา – ย่าง – หนอ” “ซ้าย – ย่าง – หนอ”  โดยปฏิบัติดังนี้ ยกส้นเท้าขวาขึ้นพร้อมกับกำหนดว่า “ขวา” เลื่อนเท้าไปข้างหน้าประมาณ 1 คืบ เป็นอย่างมากพร้อมกับกำหนดว่า “ย่าง"”แล้วเหยียบพื้นโดยใช้ปลายเท้าลงก่อน แล้วค่อย ๆ วางส้นเท้า กำหนดว่า “หนอ” เท้าซ้ายทำแบบเดียวกับเท้าขวา กำหนดว่า “ซ้าย – ย่าง – หนอ”

                เมื่อเดินสุดทางแล้ว กำหนด “ยืน-หนอ” 5 ครั้ง ดังที่ได้อธิบายมาแล้ว จากนั้นกำหนดกลับโดยกำหนด “กลับ – หนอ” 8 ครั้ง เมื่อกำหนดครั้งที่ 1 ให้ยกปลายเท้าขวา ส้นเท้าติดพื้น หมุนส้นเท้าไปทางขวา 45 องศา พร้อมกำหนดว่า “กลับ” แล้ววางปลายเท้าลงกับพื้นพร้อมกับกำหนดว่า “หนอ” ครั้งที่ 2 ยกเท้าซ้ายมาชิดเท้าขวา ครั้งที่ 3, 5, 7 ทำเหมือนครั้งที่ 1 และ ครั้งที่ 4, 6, 8 ทำเหมือนครั้งที่ 2 จากนั้นกำหนด “ยืน-หนอ” 5 ครั้ง แล้วจึงเดินต่อไปจนหมดเวลาที่กำหนด

2. ระยะที่สอง   กำหนดว่า “ยก – หนอ, เหยียบ – หนอ” วิธีปฏิบัติคือ ค่อย ๆ ยกเท้าขวาขึ้นให้สูงจากพื้นประมาณ 3 นิ้ว ขณะยกกำหนดว่า “ยก” เมื่อยกแล้วจึงกำหนดว่า “หนอ” แล้วเลื่อนเท้าไปข้างหน้าช้า ๆ ห่างจากเท้าซ้ายไม่เกิน 1 คืน ค่อย ๆ เหยียบเท้าลงไปโดยใช้ปลายเท้าลงก่อน ขณะที่เท้าเหยียบพื้นกำหนดว่า “เหยียบ” เมื่อเหยียบเรียบร้อยแล้วจึงกำหนดว่า “หนอ” เท้าซ้ายก็ทำแบบเดียวกัน เมื่อสุดทางกำหนด “ยืนหนอ” 5 ครั้ง และ “กลับ – หนอ” 8 ครั้ง ปฏิบัติดังที่กล่าวมาข้างต้น

3. ระยะที่สาม  กำหนดว่า “ยก-หนอ, ย่าง-หนอ, เหยียบ-หนอ” ขณะกำหนด “ยก” เท้าขวายกสูงจาพื้นประมาณ 3 นิ้ว ยกเรียบร้อยแล้วจึงกำหนดว่า “หนอ” ขณะกำหนด “ย่าง” ให้เลื่อนเท้าขวาออกไปข้างหน้า ห่างจากเท้าซ้าย 1 คืบเป็นอย่างมาก แล้วกำหนดว่า “หนอ” ขณะกำหนดว่า “เหยียบ” ให้เอาปลายเท้าเหยียบลงพื้นจนถึงส้นเท้า แล้วจึงกำหนด “หนอ” เท้าซ้ายปฏิบัติแบบเดียวกัน

4. ระยะที่สี่  กำหนดว่า “ยกส้นหนอ, ยกหนอ, ย่างหนอ, เหยียบหนอ” ขณะกำหนด “ยกส้น” ให้ยกส้นเท้าขึ้นให้พร้อมและพอดีกับที่กำหนด เมื่อยกส้นขึ้นเรียบร้อยแล้วจึงกำหนด “หนอ” ส่วน  ยกหนอ, ย่างหนอ, เหยียบหนอ ปฏิบัติเหมือนกัน

5. ระยะที่ห้า  กำหนดว่า “ยกส้นหนอ, ยกหนอ ย่างหนอ ลงหนอ ถูกหนอ” ปฏิบัติเช่นเดียวกับระยะที่สี่ แต่เพิ่ม “ลงหนอ” ขณะกำหนด “ลงหนอ” ให้ลดเท้าลงมาสองนิ้ว เท้าก็จะสูงจากพื้นหนึ่งนิ้ว เมื่อกำหนด “ถูกหนอ” ปฏิบัติเช่นเดียวกับที่กำหนดว่า “เหยียบหนอ” ในระยะที่สี่

6. ระยะที่หก  กำหนดว่า “ยกส้นหนอ ยกหนอ ย่างหนอ ลงหนอ ถูกหนอ กดหนอ” ปฏิบัติเหมือนระยะที่ห้า แต่เพิ่ม “กดหนอ” ขณะกำหนด “ถูก” ใช้ปลายเท้าแตะพื้นเบา ๆ ส้นเท้ายังไม่ถูกพืน เมื่อปลายเท้าถูกพื้นแล้วจึงลงคำว่า “หนอ” ขณะกำหนดว่า “กด”ใช้ส้นเท้ากดพื้นเบา ๆ เมื่อกดเรียบร้อยแล้ว จึงลงคำว่า “หนอ”

                ในการเดินจงกรมนั้น ให้กำหนดรู้เฉพาะอิริยาบถเดินแต่อย่างเดียว การเคลื่อนไหวส่วนอื่นของร่างกายจึงไม่ควรมี การเดินให้เดินช้า ๆ เพื่อกำหนดได้ทัน เมื่อเดินจนสุดระยะทางที่กำหนดให้หยุด แล้วจึงกำหนด “ยืน – หนอ” 5 ครั้ง และ กำหนด “กลับ – หนอ” 8 ครั้ง

อานิสงส์ในการเดินจงกรม

1.     อดทนต่อการเดินทางไกล

2.     อดทนต่อความเพียร

3.     มีอาพาธน้อย

4.     อาหารที่กิน ดื่ม เคี้ยว ลิ้มรสแล้วย่อมย่อยไปด้วยดี

5.     สมาธิที่ได้ในขณะจงกรมย่อมตั้งอยู่นาน

3.     การนั่งสมาธิ  

เมื่อเดินจงกรมได้ประมาณ 30 นาที หรือ ได้เวลาที่ตั้งใจไว้แล้วให้หยุดเดิน กำหนด   “ยืน – หนอ” 5 ครั้ง แล้วจึงกำหนดในการนั่ง ให้มีสติติดต่อกัน การนั่งให้กำหนดการย่อตัวลงไปเป็นระยะ ๆ ช้า ๆ เพื่อให้กำหนดได้ทัน ขณะย่อตัวลงให้กำหนดคำว่า “ลง” ขณะหยุดพึงกำหนดให้พร้อมกับคำว่า “หนอ” กำหนด “ลง หนอ ลงหนอ” เป็นระยะเรื่อยไปจนกระทั่งก้นกระทบพื้น จึงกำหนดคำว่า “ถูก หนอ” ให้พร้อมกับก้นถูกพื้น แล้วกำหนดที่ขาว่า “ลงหนอ ลงหนอ”” จนขาถูกพื้น จึงกำหนด “ถูกหนอ” ทำเช่นนี้ ทั้งสองข้าง หากนั่งยังไม่เรียบร้อยดีก็ให้กำหนด “ขยับหนอ ขยับหนอ” จนกระทั่งนั่งเรียบร้อยแล้ว จึงกำหนดว่า “นั่งหนอ นั่งหนอ” ประมาณสองสามครั้ง

เมื่อกำหนดนั่งแล้ว ให้มีสติจดจ่ออยู่ที่ท้องทันที เมื่อท้องเริ่มพองให้กำหนดว่า “พอง” ไปจนกระทั่งสุดพอง จึงกำหนดคำว่า “หนอ” ให้พร้อมกับท้องสุดพอง เมื่อท้องเริ่มยุบให้กำหนดคำว่า “ยุบ” ไปจนกระทั่งสุดยุบ ให้กำหนดคำว่า “หนอ” ให้พร้อมกับท้องสุดยุบ กำหนด “พองหนอ, ยุบหนอ” เช่นนี้เรื่อยไป จนกระทั่งหมดเวลาที่ตั้งใจไว้ เช่น 30 นาที หรือ 1 ชั่วโมง

 4.     การนอนสมาธิ

เมื่อนั่งเสร็จแล้วจะนอน ให้กำหนดการนอนดังนี้ ในขั้นแรกเอาสติไว้ที่ขา ให้กำหนดที่ขาที่เหยียดออกไปทั้งสองข้าง โดยเหยียดทีละข้าง เมื่อเหยียดขาออกให้กำหนดว่า “เหยียด” เมื่อหยุดพึงกำหนดว่า “หนอ” ให้พร้อมกับหยุด กำหนด “เหยียดหนอ เหยียดหนอ” เรื่อยไปจนกระทั่งเหยียดออกไปหมดทั้งสองข้าง แล้วเอาสติมาอยู่ที่แขน เอาแขนออกไปวางที่พื้น กำหนด “ออกหนอ ออกหนอ” เมื่อแขนถูกพื้น กำหนด “ถูกหนอ” เมื่อพลิกตัวตะแคง กำหนด “พลิก – หนอ” การเอนตัวลงนอน ให้กำหนดเป็นระยะ  ขณะที่เอนลงให้กำหนดว่า “ลง” ขณะหยุดกำหนดว่า “หนอ” ให้พร้อมกับที่หยุด กำหนด “ลงหนอ” เป็นระยะ ๆ จนกระทั่งถึงพื้นหรือหมอน จึงกำหนด “ถูกหนอ” แล้วกำหนด “พลิกหนอ” คือ พลิกนอนหงาย เมื่อนอนหงายแล้วจะเลื่อนมือหรือเท้าอย่างไรให้กำหนดตามไปด้วย เมื่อนอนเรียบร้อยแล้วจึงกำหนด “นอนหนอ นอนหนอ” แล้วพึงกำหนดที่ท้อง “พองหนอ หยุบหนอ” ต่อไป หรือจนกว่าจะหลับ

                เมื่อตื่น ก่อนลืมตาพึงกำหนดว่า “ตื่นหนอ ตื่นหนอ” แล้วกำหนดรู้ที่ท้องว่า “พองหนอ, ยุบหนอ” สักสองสามครั้ง จากนั้นกำหนดที่ตาว่า “ลืมหนอ” และ “เห็นหนอ” แล้วจึงกำหนดลุกขึ้นนั่ง

                การกำหนดอิริยาบถทางกายนี้ ให้พยายามใช้สติให้ติดต่อกันให้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้ นอกจากนี้อิริยาบถที่สำคัญที่จะต้องกำหนดด้วยก็คือ เวลารับประทานอาหาร อาบน้ำ ถ่ายอุจจาระ ปัสสาวะ ในชั้นต้นนี้ให้กำหนดแต่เพียงหยาบ ๆ ก่อน โดยพยายามให้จิตรู้อยู่ในอิริยาบถการเคลื่อนไหวของมือและเท้า พยายามเคลื่อนไหวอย่างช้า ๆ เพื่อจะได้กำหนดทัน เช่น เมื่อรับประทาน ก็ให้จิตรู้อยู่ที่มือที่เคลื่อนไหวไปมา เวลาเคี้ยว ก็ให้รู้อยู่ที่การเคี้ยว ให้สติกำหนดอยู่ที่ขากรรไกร เวลากลืนก็ให้รู้อยู่ที่ลำคอ พยายามระวังอย่าให้จิตแลบออกไปหาอารมณ์อื่น การอาบน้ำ การขับถ่าย ก็เช่นกัน พยามยามให้รู้อยู่ในอิริยาบถที่เคลื่อนไหวอยู่เสมอ ถ้าลืมกำหนด เป็นต้นว่า เมื่อตื่น ลืมกำหนดว่า “ตื่นหนอ” “ลุกหนอ” โดยลุกขึ้นเสียก่อนแล้วเช่นนี้ ให้นอนลงไปอีกแล้วกำหนด “ตื่นหนอ” “ลุกหนอ” การกระทำเช่นนี้เพื่อให้เป็นความเคยชิน เป็นการฝึกสติให้อยู่กับตัวไม่เผลอ ไม่หลงลืมโดยง่าย

การกำหนดเวทนา

                เวทนาในที่นี้เป็นอาการชนิดหนึ่งที่เกิดขึ้นแก่ร่างกาย ทำให้เกิดความรู้สึกพอใจบ้าง ไม่พอใจบ้าง เฉย ๆ บ้าง สำหรับในชั้นแรกนี้ อาการที่ปรากฏเด่น ให้เกิดความรู้สึกได้ง่าย คือ อาการที่ไม่พอใจ ที่เรียกว่า ทุกขเวทนา เช่น เจ็บปวด เมื่อย คัน แน่น จุกเสียด อึดอัด ดังนี้ เป็นต้น ขณะที่กำหนดรู้อยู่ในการเดินก็ตาม หรือขณะนั่งกำหนด “พองหนอ,ยุบหนอ” อยู่ก็ตาม เมื่อมีอาการของเวทนาดังกล่าวข้างต้นเกิดขึ้น ให้ทิ้งการกำหนดเดิมเสียก่อน มากำหนดรู้อยู่ที่อาการของเวทนาที่เกิด เช่น เจ็บ ก็กำหนดว่า “เจ็บหนอ” ปวดก็กำหนดว่า “ปวดหนอ” เมื่อยก็กำหนดว่า “เมื่อยหนอ” “คันหนอ” “แน่นหนอ” ฯลฯ ไปตามลักษณะอาการที่เกิดขึ้นนั้น ๆ เรื่อยไปจนกว่าจะหายหรือจางไป แล้วจึงกลับไปกำหนดอย่างเดิม เช่น เดิน หรือ พอง-ยุบ ทันทีโดยให้สติติดต่อกัน แต่ถ้าอาการของเวทนายังเด่นอยู่ ก็ให้กำหนดอยู่ที่เวทนาต่อไป หากทนไม่ไหว เช่น คันจนทนไม่ไหวจริง ๆ ก็ให้ใช้มือเกาได้ แต่กำหนดอยู่ที่การเคลื่อนไหวของมือเป็นระยะไป เช่นเดียวกับการกำหนดกาย เมื่อหายคันแล้วจึงกลับไปกำหนดที่เดิน หรือ พองยุบตามเดิม หรือถ้าเมื่อยเกินไป กำหนดเท่าใดก็ไม่หาย ก็ให้กลับตัวหรือขยับเขยื้อนตัวได้ โดยกำหนดการเคลื่อนไหวเป็นระยะไป

                การกำหนดที่เวทนานั้น พยายามกำหนดรู้แต่เพียงอาการของมันแต่อย่างเดียว อย่าให้จิตดิ้นรนไปตามอาการของมันด้วย กล่าวคือ กำหนดรู้ด้วยอาการวางเฉย หากจิตดิ้นรนไป เช่นคิดไปว่า เมื่อไรจึงจะหาย หรือ ช้าจริง หรือ เจ็บมากจริง เช่นนี้ อาการของเวทนาไม่หายไปโดยง่าย ต้องวางอารมณ์เฉย ๆ กำหนดรู้ไปตามอารมณ์ของมันเท่านั้น

การกำหนดจิต

                ในขณะกำหนดรู้อยู่ในการเดินหรือการนั่งอยู่นั้น บางครั้งจิตจะไม่รู้อยู่ที่การกำหนด โดยจะแลบออกจากอารมณ์กรรมฐานไปคิดเรื่องต่าง ๆ เมื่อเป็นเช่นนี้ให้กำหนด “คิดหนอ - คิดหนอ” จนกว่าจะหาย แล้วกลับมากำหนดที่การเดินหรือการนั่งต่อไป

                การที่จิตแลบออกไปคิดเรื่องราวต่าง ๆ นั้น เมื่อรู้ทันขณะใดให้กำหนด “คิดหนอ คิดหนอ” ทันที บางครั้งขณะนั่งกำหนด “พองหนอ, ยุบหนอ” อยู่นั้น จิตอาจเกิดความพอใจหรือยินดีต่าง ๆ ขึ้นโดยไม่ได้กำหนดรู้อยู่ในอารมณ์กรรมฐานนั้น (คือไม่ได้กำหนดอยู่กับ “พองหนอ” หรือ “ยุบหนอ”) เช่นนี้ ก็ให้กำหนด “ยินดีหนอ” ทันทีที่รู้

การกำหนดธรรม

                เมื่อเกิดความรู้สึกต่าง ๆ อันเป็นนิวรณธรรม เช่น การยินดี หรือความพอใจในอารมณ์ภายนอก (กามฉันทะ) หรือ ความโกรธ (พยาบาท) ความฟุ้งซ่านรำคาญใจ (อุทธัจจกุกกุจจะ) หรือการง่วงเหงาหาวนอน (ถีนมิทธะ) หรือมีความคิดลังเลสงสัยในการปฏิบัติ (วิจิกิจฉา) เป็นไปต่าง ๆ เช่นนี้ ก็ให้กำหนดรู้อาการของจิตดังกล่าวนั้นด้วยทันทีที่รู้ เช่น เมื่อมี กามฉันทะเกิดขึ้น ก็ให้กำหนดว่า “ชอบหนอ” เมื่อมีความโกรธหรือพยาบาทเกิดขึ้น ก็ให้กำหนดว่า “โกรธหนอ” เมื่อง่วงเหงาหาวนอนก็กำหนด “ง่วงหนอ” เมื่อมีความคิดฟุ้งซ่านรำคาญใจ ก็กำหนด “ฟุ้งซ่านหนอ” และเมื่อมีความสงสัยเกิดขึ้นก็กำหนด “สงสัยหนอ” เมื่อกำหนดอาการที่เป็นนิวรณธรรมที่เกิดขึ้นจนหายแล้ว ให้กลับมากำหนดที่การเดิน หรือพอง-ยุบ ต่อไปตามเดิม โดยประคองสติไว้ให้ติดต่อกันเป็นอันดี

                ข้อสำคัญที่สุดที่ผู้ปฏิบัติพึงทำความเข้าใจคือ การกำหนดให้เป็นปัจจุบัน เพราะการกำหนดรู้อยู่ที่ปัจจุบันนั้นเป็นคุณประโยชน์อย่างยิ่ง สามารถส่งผลให้การปฏิบัติธรรมได้สำเร็จลุล่วงไปโดยเร็วจนสามารถได้ดวงตาเห็นธรรม ได้ล่วงรู้ความเป็นของสังขารร่างกาย หรือรูปกับนาม ที่คนเรายังหลงยึดครองว่าเป็นของเราอยู่ ว่ามีสภาพที่แท้จริงเป็นอย่างไร

                องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดงพระธรรมเทศนาให้ เมตตคูมาณพ ดังปรากฏใน โสฬสปัญหา มีใจความว่า “ท่านรู้อย่างใดอย่างหนึ่งในส่วนที่เป็นอนาคต ในส่วนที่เป็นอดีต ในส่วนท่ามกลางที่เป็นปัจจุบัน จงบรรเทาความเพลิดเพลิน ความยึดมั่นในส่วนเหล่านั้นเสีย ผู้มีธรรมเป็นเครื่องอยู่อย่างนี้ มีสติไม่เลินเล่อ จะละทุกข์คือ ชาติ ชรา และความโศกความพิไรรำพัน ในโลกนี้เสียได้” ความไม่เพลิดเพลินนี้ ก็คือ รู้ให้เป็นปัจจุบันนั่นเอง หรืออีกตอนหนึ่งที่ทรงแสดงแก่ พาหิยะ มีใจความว่า “จงเห็นสักแต่ว่าเห็น จงได้ยินสักแต่ว่าได้ยิน จงรู้สักแต่ว่าได้รู้ แล้วท่านจะไม่มีอะไร เมื่อไม่มีอะไรท่านก็จะพ้นจากโลกนี้” การที่ให้รู้สักแต่ว่ารู้ในสิ่งต่าง ๆ ที่ได้เห็นได้ยินนั้น ก็คือรู้ให้เป็นปัจจุบัน ตัวอย่างเช่น เมื่อเดินไปตามถนนพบคนที่ไม่รู้จัก ท่านก็จะเห็นเพียงสักแต่

ว่าเห็นอย่างแท้จริงโดยไม่มีอดีต อนาคต เข้ามาปะปน แม้ปัจจุบันที่ท่านได้เห็นก็มิได้ยึดถือ เพียงรู้ว่าเห็นชั่วขณะที่เห็น แล้วปล่อยไป โดยมิได้เพลิดเพลินไปกับการเห็นนั้น

                ส่วนการเห็นที่ไม่เป็นปัจจุบัน คือ มีอดีต อนาคต เข้ามาปะปนเช่น เห็นคนที่รู้จัก เห็นคนที่เคยรัก เห็นคนที่เคยเกลียด การเห็นนั้นก็ไม่เป็นปัจจุบันธรรม จิตใจย่อมดิ้นรนไปตามลักษณะของอดีตและอนาคตซึ่งสุดแต่ท่านจะคาดคิดขึ้น ขณะได้ยินก็เช่นกัน หากท่านได้ยินเสียงใครเรียกชื่อที่ไม่ใช่ชื่อของท่าน ท่านก็ไม่มีอดีต อนาคต เข้ามารบกวนจิตใจ คงได้ยินแต่เพียงสักแต่ว่าได้ยินอย่างแท้จริง จิตใจของท่านก็ย่อมวางเฉยต่อเสียงที่ได้ยิน

                ดังนั้นจะเห็นได้ว่าการกำหนดให้เป็นปัจจุบันนั้น เป็นเรื่องสำคัญอย่างยิ่ง การเป็นปัจจุบันนี้จะต้องเป็นโดยทันที ไม่มีการเหลื่อมล้ำ เช่น ในการเดิน เมื่อเท้าขวายกก็ให้รู้พร้อมทันที เมื่อเท้าย่างก็รู้ตามไปพร้อม เมื่อเท้าลงไปเหยียบ ก็รู้ทันทีเช่นกัน พยายามรู้ให้พร้อมกับเท้าที่ยก ที่ย่าง ที่เหยียบ  อันเป็นปัจจุบันเรื่อยไปอย่าได้ขาด ในการกำหนด พอง ยุบ ที่ท้องก็เช่นกัน พยามยามกำหนดให้เป็นปัจจุบันทุกขณะ เวลาท้องเริ่มพองก็ให้รู้พร้อม เวลาพองออกไปก็รู้ตามไปจนกระทั่งสุดพอง ก็ให้รู้ตรงสุด พยายามประคองสติให้รู้เป็นปัจจุบันขณะที่ท้องพอง ท้องยุบ อยู่เสมอ อย่าให้ขาด

วิปัสสนูปกิเลส

                คือ สิ่งที่เป็นอันตรายแก่ผู้วิปัสสนา 10 ประการ ที่จะเข้ามารบกวนผู้ปฏิบัติมากบ้างน้อยบ้าง เร็วหรือช้ากว่ากันเท่านั้น เป็นเหตุขัดขวางให้ไม่ก้าวหน้าต่อไปในวิปัสสนาญาณ มีดังนี้

1. โอภาส คือ แสงสว่าง โดยที่ในระยะนี้ผู้ปฏิบัติมีสมาธิดีมาก ขณะที่นั่งกำหนดอยู่ เพราะสมาธิตั้งขึ้นมากเกินไป เป็นเหตุให้วิริยะอ่อนลง การกำหนดมักเผลอ ๆ หลง ๆ ด้วยอำนาจสมาธิ จนการนั่งไม่กำหนด เนื่องด้วยมีสมาธิแก่กล้า จึงอาจปรากฏเป็นแสงสว่างเกิดขึ้น แสงสว่างนี้มักจะเป็นแสงสีขาว สีนวล สีเหลืองสดใสยิ่งนัก สว่างมากบ้างน้อยบ้าง ผู้ปฏิบัติไม่เคยเห็นเหตุการณ์เช่นนี้ จึงเห็นเป็นของประหลาดมหัศจรรย์ บางคนคิดว่าคงเป็นดวงปัญญา เพราะเคยได้ยินว่าแสงสว่างคือ ปัญญา ผู้ปฏิบัติจะหลงติดอยู่ในแสงสว่างที่เห็นนั้น จนเป็นเหตุให้เกิดญาณ หรือรู้สรรพสิ่งต่าง ๆ

2. ญาณ ในองค์ธรรมว่าเป็น อโมหะ แต่ผู้ปฏิบัติยังไม่เคยพบวิปัสสนูปกิเลสชนิดนี้ เนื่องจากอำนาจของสมาธิที่แรงกล้า หรือเนื่องจากแสงโอภาสที่ได้เห็น เป็นเหตุให้ผู้ปฏิบัติเข้าใจว่าเป็นตัวปัญญา (ญาณ) ที่ตนได้ถึงแล้ว ก็จะระลึกถึงเหตุการณ์ต่าง ๆ สามารถแสดงเป็นอิทธิปาฏิหาริย์ได้บางประการ เช่น รักษาโรคให้หายได้อย่างวิเศษ สามารถเข้าในองค์ฌาน เห็นเหตุการณ์ได้อย่าแปลกประหลาดมหัศจรรย์ ผู้ปฏิบัติก็จะหลงติดอยู่ในอำนาจวิเศษของตน

3. ปีติ เนื่องจากเข้าใจตนเองว่า เป็นผู้วิเศษ เป็นผู้สำเร็จ เป็นผู้รู้ในประการต่าง ๆ ปีติ คือความอิ่มใจก็จะเกิดขึ้น การแสดงออกซึ่งปีตินั้นมี 5 ชนิด คือ

1. ขุททกาปีติ มีอาการเยือกเย็นจนขนลุก ผู้ปฏิบัติมักจะมีอาการขนลุกจนซู่ซ่าขึ้นตามตัวและศีรษะ

                2.  ขณิกาปีติ  มีอาการคัน เหมือนมดไต่ ไรคลาน ยุบ ๆ ยิบ ๆ ตามหน้า ตามตัว

                3.  โอกกันติกาปีติ มีอาการเหมือนโต้คลื่น ตัวโยก ตัวโคลง

                4.  อุพเพงคาปีติ มีอาการเหมือนตัวเบา ตัวลอยสูงขึ้น บางครั้งมีอาการสัปหงก โงกข้าหน้า โงกข้างหลัง

                5.  ผรณาปีติ มีอาการเย็นซาบซ่าน วูบวาบไปทั่วกาย

                อาการของปีติทั้ง 5 อย่างนี้ มักจะเกิดแก่ผู้ปฏิบัติทุกคน บางคนก็ไม่ครบอาการทั้ง 5 แต่ส่วนมากมีครบ เมื่ออาการของปีติเกิดขึ้นแล้วเป็นเหตุให้ผู้ปฏิบัติละทิ้งกรรมฐาน ไม่ได้กำหนดอยู่ที่ พอง-ยุบ

4.     ปัสสัทธิ คือ ความสงบกายสงบใจ ผู้ปฏิบัติจะรู้สึกว่าจิตใจสงบอย่างยิ่ง ไม่แลบออกไปคิดเรื่องอื่น

อันเป็นผลเนื่องมาจากสมาธิที่ดีเกินขนาด ผู้ปฏิบัติจะนั่งเฉย ๆ โดยไม่ต้องพยายามกำหนดให้จิตอยู่ในกรรมฐาน มีความรู้สึกในขณะนั้นว่า จิตไม่มีอะไรมารบกวนให้ออกวอกแวกไปเลย คงนิ่งสงบเฉยอย่างยิ่งอยู่ และมีอาการโงกหงุบเป็นครั้งคราว

5. สุข   ผู้ปฏิบัติจะมีความสุขอย่างยิ่ง เนื่องจากความสงบกายสงบใจที่ได้รับนั้น จิตใจจะผ่องใสเยือกเย็นอย่างไม่เคยได้รับมาก่อน รู้สึกปลาบปลื้มแช่มชื่นใจ เข้าใจเอาว่าตนได้เข้าถึงธรรมวิเศษของพระพุทธองค์แล้ว จึงมีอาการสบายใจอย่างประหลาด ไม่เป็นอันได้กำหนดอยู่ในกรรมฐานต่อไป เพราะ ความอิ่มเอมใจ

6. อธิโมกข์ คือ ศรัทธาอย่างแรงกล้า เลื่อมใสในพระพุทธศาสนา ผู้ปฏิบัติบางคนถึงกับซื้อของมาถวายอาจารย์ และพระอื่น ๆ ถ้ามีคนมาเรี่ยไรเรื่องการก่อสร้างเกี่ยวกับศาสนา จะเต็มใจบริจาคโดยไม่มีความเสียดาย บางคนก็ระลึกถึงบุญคุณอาจารย์ และผู้ชักนำให้มาพบธรรมวิเศษอันนี้ คิดถึงพ่อแม่พี่น้อง อยากให้เข้าปฏิบัติได้พบเห็นพระธรรมของพระพุทธองค์

7. ปัคคาหะ  มีความเพียรอย่างแรงกล้า

8. อุปัฏฐาน  มีสติอย่างยิ่ง

9. อุเบกขา    มีความวางเฉยอย่างยิ่ง

10. นิกันติ      ตัณหาที่ผู้ปฏิบัติหลงชมอยู่

     ในการอาการของวิปัสสนูปกิเลสทั้ง 10 นิกันติสำคัญสุด ผู้ปฏิบัติไม่ควรหลงติดอยู่ ทางที่ถูกควรปราบเสียให้อยู่ตั้งแต่วันแรกที่เกิด หรือนิมิตภาพอื่น ๆ ก็ตามที่เกิดขึ้นให้หมดไปเสียที อย่าให้หลงติดอยู่ โดยอธิบายให้เห็นว่า แสงโอภาสก็ตาม หรือนิมิตภาพอื่น ๆ ก็ตามที่เกิดขึ้นนั้น ล้วนเป็นสิ่งล่อให้ผู้ปฏิบัติต้องละทิ้งจากกรรมฐานที่กำลังกำหนดอยู่ ไปดู ไปชม สิ่งที่เกิดขึ้นนั้น เมื่อเห็นสิ่งใดเกิดขึ้นให้ใช้สติกำหนดรู้ หรือ เห็นหนอ ให้หายไปทันที แล้วกลับมากำหนดอยู่ที่ พอง ยุบ เพราะการมีสติกำหนดรู้อยู่เสมอทุกขณะนั้นเป็นทางสายเอก ซึ่งพระพุทธองค์ประทานมาให้พวกเราประพฤติปฏิบัติ

                เพราะฉะนั้นให้ผู้ปฏิบัติกำหนดรู้อยู่ที่ พอง-ยุบ อย่าให้ขาดหายไปได้ ถ้าสติที่กำหนด พอง-ยุบ อยู่นั้นอ่อนไป มักจะมีแสงหรือสิ่งอื่น ๆ มาล่อให้หลงไป ถ้าเกิดขึ้นเช่นนั้นให้รู้ตัวทันทีและเตือนตนเองว่าสติอ่อนไปแล้ว ให้ใช้วิริยะในการกำหนดให้มากขึ้น ให้มีสติกำหนดรู้อยู่ที่ พอง – ยุบ อยู่เสมอทุกขณะ อย่าให้อ่อนไปจางไปเป็นอันขาด ถ้าผู้ปฏิบัติหลงติดอยู่ในวิปัสสนูปกิเลสต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นแล้วจะแก้ไขได้ยาก ผู้ปฏิบัติจะเข้าใจตนเองว่าสำเร็จแล้วก็ได้ แม้อาจารย์ผู้สอนจะอธิบายอย่างไรก็หาเชื่อฟังไม่ เพราะเป็นสิ่งที่ผู้ปฏิบัติได้ประสบ ได้รู้ ได้เห็นด้วยตนเอง บางคนลาออกจากการปฏิบัติไปเลยเพราะความเข้าใจผิด

ผู้ที่ผ่านญาณที่ 4 อุทยัพพยญาณ จะมีอาการ ดังนี้

1.     การเดิน การกำหนด พอง-ยุบ จับได้ชัดเจน

2.     การกำหนดที่เวทนาจะหายไปอย่างรวดเร็ว เพียงกำหนด 1-2 ครั้ง

3.     การกำหนดนิมิตก็รวดเร็วจนกระทั่งไม่เกิดนิมิตอีกเลย

4.     จิตไม่วอกแวกซัดส่าย มีสมาธิอยู่กับกรรมฐานเป็นอย่างดี

5.     มีอาการโงก หรืองุบไปข้างหน้าบ้าง ข้างหลังบ้าง